بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT) چیست؟ انواع و روش‌های انجام

بازی درمانی شناختی رفتاری (Cognitive Behavioral Play Therapy – CBPT) رویکردی یکپارچه در روان‌درمانی کودک است که اصول و تکنیک‌های درمان شناختی رفتاری (CBT) را با قدرت و انعطاف‌پذیری بازی درمانی ترکیب می‌کند. این رویکرد، به طور ویژه برای کمک به کودکان در شناسایی و تغییر الگوهای فکری و رفتاری ناکارآمد از طریق زبان طبیعی‌شان، یعنی بازی، طراحی شده است.

بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT) چیست؟

بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT) بر این فرض اساسی استوار است که افکار، احساسات و رفتارها به هم مرتبط هستند. به عبارت دیگر، آنچه که فکر می‌کنیم، بر احساسات ما تأثیر می‌گذارد و احساسات ما نیز بر رفتارهایمان اثر می‌گذارد. در مورد کودکان، این الگوها اغلب از طریق بازی و تعامل با دنیای پیرامونشان شکل می‌گیرند و می‌توانند در بازی‌هایشان نیز نمود پیدا کنند.

CBPT تلاش می‌کند تا به کودکان کمک کند تا:

• آگاهی از افکار و احساسات خود را افزایش دهند: کودکان یاد می‌گیرند به افکار و احساسات خود توجه کنند و ارتباط آن‌ها با رفتارهایشان را درک کنند.
• افکار منفی و ناکارآمد را شناسایی کنند: کودکان با کمک درمانگر، الگوهای فکری منفی، غیرمنطقی یا تحریف‌شده‌ای که باعث مشکلاتشان می‌شوند را شناسایی می‌کنند.
• افکار مثبت و سازگارانه را جایگزین افکار منفی کنند: کودکان یاد می‌گیرند چگونه افکار منفی را به چالش بکشند و آن‌ها را با افکار واقع‌بینانه‌تر و مثبت‌تر جایگزین کنند.
• مهارت‌های رفتاری جدید و سازگارانه را یاد بگیرند: کودکان با تمرین و تکرار رفتارهای جدید و سازگارانه در موقعیت‌های بازی، می‌توانند الگوهای رفتاری مشکل‌ساز خود را تغییر دهند.
• مهارت‌های حل مسئله و مقابله با مشکلات را تقویت کنند: CBPT به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های حل مسئله، تصمیم‌گیری و مقابله با موقعیت‌های دشوار را از طریق بازی و تمرین یاد بگیرند.

اصول کلیدی بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT):

CBPT بر پایه اصول اساسی درمان شناختی رفتاری بنا شده است، اما این اصول در چارچوب بازی درمانی و به شکل مناسب برای کودکان به کار گرفته می‌شوند:

• یادگیری فعال و مشارکتی: CBPT یک رویکرد فعال و مشارکتی است که کودک در آن نقش فعالی در فرآیند درمان ایفا می‌کند. کودک از طریق بازی و فعالیت‌های عملی، مفاهیم و مهارت‌های جدید را یاد می‌گیرد.
• تمرکز بر زمان حال: CBPT بیشتر بر مشکلات و الگوهای فکری و رفتاری کودک در زمان حال تمرکز دارد، اگرچه ممکن است به گذشته کودک نیز توجه شود، اما تمرکز اصلی بر تغییر الگوهای فعلی است.
• هدفمند و ساختارمند بودن: جلسات CBPT معمولاً هدفمند و ساختارمند هستند و درمانگر با برنامه از پیش تعیین شده و با استفاده از تکنیک‌های خاص، به اهداف درمانی مشخص دست می‌یابد.
• تکیه بر شواهد علمی: CBPT بر پایه تحقیقات علمی و شواهد مبتنی بر اثربخشی استوار است و تکنیک‌های مورد استفاده در آن از نظر علمی مورد بررسی و تایید قرار گرفته‌اند.
• مدت زمان محدود: CBPT معمولاً یک درمان کوتاه مدت است و هدف آن کمک به کودک برای کسب مهارت‌های لازم برای حل مشکلات و ادامه مسیر رشد خود است.

انواع بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT):

به طور کلی، “انواع” مجزایی از CBPT که به صورت رسمی دسته‌بندی شده باشند، وجود ندارد. با این حال، می‌توان گفت که CBPT در عمل با توجه به نیازها و ویژگی‌های خاص هر کودک و همچنین مشکلات و اهداف درمانی، به شکل‌های مختلفی اجرا می‌شود.

به عبارت دیگر، “انواع” CBPT بیشتر به تنوع در تکنیک‌ها و رویکرد درمانگر در استفاده از اصول CBT در بستر بازی درمانی اشاره دارد. برخی از جنبه‌های تنوع در CBPT عبارتند از:

میزان هدایت‌گری درمانگر

• CBPT هدایت‌شده (Directive CBPT): در این رویکرد، درمانگر نقش فعال‌تری دارد و جلسات را با ساختار مشخص‌تر و تمرینات معین‌تر هدایت می‌کند. این رویکرد ممکن است برای کودکانی که به ساختار بیشتر نیاز دارند یا مشکلات رفتاری مشخص‌تری دارند مناسب‌تر باشد.
• CBPT غیرهدایت‌شده (Non-Directive CBPT): در این رویکرد، درمانگر بیشتر نقش تسهیل‌گر را ایفا می‌کند و به کودک آزادی عمل بیشتری در انتخاب بازی و روند جلسه می‌دهد. این رویکرد ممکن است برای کودکانی که به خودانگیختگی بیشتر نیاز دارند یا مشکلات هیجانی و ارتباطی عمیق‌تری دارند مناسب‌تر باشد.

تمرکز بر مشکلات خاص

CBPT می‌تواند برای درمان مشکلات مختلفی در کودکان به کار رود. در نتیجه، نوع CBPT در عمل ممکن است بر اساس مشکل خاص کودک، مانند:

• CBPT برای اضطراب: تمرکز بر شناسایی و تغییر الگوهای فکری اضطرابی، آموزش مهارت‌های آرام‌سازی و مواجهه تدریجی با موقعیت‌های ترسناک از طریق بازی.
• CBPT برای افسردگی: تمرکز بر فعال‌سازی رفتاری، شناسایی و تغییر افکار منفی در مورد خود و آینده، و تقویت مهارت‌های حل مسئله از طریق بازی.
• CBPT برای رفتارهای پرخاشگرانه: تمرکز بر شناسایی و تغییر الگوهای فکری که منجر به خشم و پرخاشگری می‌شوند، آموزش مهارت‌های کنترل خشم و حل تعارضات به صورت سازنده از طریق بازی.
• CBPT برای اختلال وسواس فکری-عملی (OCD): استفاده از تکنیک‌های مواجهه و پیشگیری از پاسخ (ERP) در قالب بازی برای کمک به کودک در مقابله با وسواس‌ها و اجتناب از رفتارهای وسواسی.

روش‌های انجام و تکنیک‌های بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT):

روش‌های انجام CBPT ترکیبی از تکنیک‌های CBT سنتی و تکنیک‌های بازی درمانی است که به شکل خلاقانه و مناسب برای کودکان به کار گرفته می‌شوند. یک جلسه CBPT معمولاً شامل مراحل زیر است:

1. گرم کردن (Warm-up): جلسه با فعالیت‌های گرم‌کننده کوتاه و جذاب آغاز می‌شود تا کودک احساس راحتی کند و برای بازی آماده شود. این فعالیت‌ها می‌تواند شامل بازی‌های حرکتی ساده، داستان‌خوانی کوتاه، یا گفتگوهای به زبان ساده باشد.
2. تعیین دستور کار (Agenda Setting): درمانگر به کودک کمک می‌کند تا دستور کار جلسه را تعیین کند. این کار می‌تواند به صورت پرسش سوالاتی مانند “امروز دوست داری در مورد چی بازی کنی؟” یا “چه چیزی امروز توی ذهنت هست که دوست داری باهاش کار کنی؟” انجام شود. گاهی اوقات، درمانگر ممکن است موضوع مشخصی را پیشنهاد دهد، به ویژه در جلسات اولیه یا زمانی که هدف درمانی خاصی وجود دارد.
3. فعالیت بازی (Play Activity): بخش اصلی جلسه CBPT است که در آن کودک به بازی می‌پردازد. در این بخش، درمانگر از تکنیک‌های مختلف CBPT برای تسهیل فرآیند درمانی استفاده می‌کند. برخی از تکنیک‌های رایج CBPT عبارتند از:
   • بازی نقش‌آفرینی (Role-Playing): کودک و درمانگر نقش‌های مختلفی را در موقعیت‌های مرتبط با مشکلات کودک بازی می‌کنند. این تکنیک به کودک کمک می‌کند تا دیدگاه‌های مختلف را تجربه کند، مهارت‌های اجتماعی را تمرین کند و راه‌حل‌های جدیدی را برای مشکلاتش پیدا کند.
   • داستان‌گویی و داستان‌درمانی (Storytelling and Bibliotherapy): درمانگر داستان‌هایی را برای کودک تعریف می‌کند که حاوی پیام‌های آموزشی و درمانی هستند یا از کودک می‌خواهد داستان‌هایی را خلق کند. داستان‌ها می‌توانند به کودک کمک کنند تا با احساسات دشوار مواجه شود، الگوهای رفتاری جدید را یاد بگیرد و راه‌حل‌های مشکلات را در قالب داستان کشف کند.
   • بازی‌های شناختی (Cognitive Games): درمانگر از بازی‌های خاصی استفاده می‌کند که به طور مستقیم به هدف تغییر الگوهای فکری کودک طراحی شده‌اند. برای مثال، بازی‌هایی که به کودک کمک می‌کنند تا افکار مثبت را شناسایی کند، افکار منفی را به چالش بکشد یا مهارت‌های حل مسئله را تمرین کند.
   • مدل‌سازی (Modeling): درمانگر رفتارهای سازگارانه و مهارت‌های مقابله‌ای را به صورت عملی در بازی نشان می‌دهد و کودک از طریق مشاهده و تقلید، این مهارت‌ها را یاد می‌گیرد.
   • تکنیک‌های آرام‌سازی و تنفس (Relaxation and Breathing Techniques): درمانگر تکنیک‌های ساده آرام‌سازی و تنفس عمیق را به کودک آموزش می‌دهد و از طریق بازی و فعالیت‌های عملی، به کودک کمک می‌کند تا این تکنیک‌ها را تمرین کند و در موقعیت‌های استرس‌زا از آن‌ها استفاده کند.
   • بازی‌های حسی-حرکتی (Sensorimotor Play): فعالیت‌های حسی-حرکتی مانند بازی با شن، آب، خمیر بازی، نقاشی و حرکات بدنی، به کودک کمک می‌کند تا انرژی خود را تخلیه کند، تنش‌های بدنی را رها کند و احساسات خود را به صورت غیرکلامی ابراز کند. این فعالیت‌ها به ویژه برای کودکانی که مشکلات حسی یا حرکتی دارند یا به سختی احساسات خود را به زبان می‌آورند، بسیار مفید است.
4. پردازش و جمع‌بندی (Processing and Wrap-up): در پایان جلسه، درمانگر زمانی را به پردازش تجربه بازی و جمع‌بندی مطالب جلسه اختصاص می‌دهد. این کار می‌تواند به صورت گفتگو با کودک در مورد احساسات و افکارش در حین بازی، بازبینی مهارت‌های یاد گرفته شده، یا تعیین تکالیف ساده برای تمرین مهارت‌ها در خانه انجام شود.

ابزار و وسایل بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT):

در جلسات CBPT از طیف وسیعی از اسباب‌بازی‌ها و وسایل بازی استفاده می‌شود که به کودک امکان ابراز خود و تمرین مهارت‌های مختلف را بدهند. برخی از وسایل رایج در اتاق بازی درمانی CBPT عبارتند از:

• عروسک‌ها و فیگورها: عروسک‌های خانوادگی، حیوانات، شخصیت‌های کارتونی و ابرقهرمانان، برای بازی نقش‌آفرینی و بازسازی موقعیت‌های مختلف زندگی کودک.
• وسایل ساخت و ساز: بلوک‌های ساختمانی، لگو، قطعات پلاستیکی، برای بازی‌های خلاقانه، ساختن داستان و تمرین مهارت‌های حل مسئله.
• وسایل هنری: رنگ‌ها، مداد رنگی، کاغذ، خمیر بازی، قیچی، چسب، برای ابراز احساسات از طریق نقاشی، کاردستی و فعالیت‌های هنری.
• بازی‌های رومیزی و کارتی: بازی‌های حافظه، بازی‌های فکری، بازی‌های آموزشی، برای تقویت مهارت‌های شناختی، تمرکز و مهارت‌های اجتماعی.
• وسایل حسی: شن، آب، خمیر بازی، ماسه جنبشی، وسایل با بافت‌های مختلف، برای بازی حسی و تخلیه هیجانی.
• کتاب‌ها و داستان‌ها: کتاب‌های تصویری، کتاب‌های داستان‌درمانی، برای داستان‌گویی، آموزش مهارت‌ها و بحث در مورد موضوعات مختلف.

چه کودکانی از بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT) سود می‌برند؟

CBPT برای طیف گسترده‌ای از مشکلات روانشناختی کودکان موثر است. برخی از مشکلاتی که CBPT می‌تواند به آن‌ها کمک کند عبارتند از:

• اختلالات اضطرابی: اضطراب جدایی، اضطراب اجتماعی، اضطراب فراگیر، فوبیاها، اختلال پانیک.
• اختلالات خلقی: افسردگی، اختلال دوقطبی (به عنوان درمان مکمل).
• اختلال وسواس فکری-عملی (OCD).
• اختلال استرس پس از سانحه (PTSD).
• مشکلات رفتاری: پرخاشگری، نافرمانی، بیش‌فعالی و نقص توجه (ADHD – به عنوان درمان مکمل).
• مشکلات مربوط به ضربه روحی (تروما).
• مشکلات مربوط به سوگ و فقدان.
• مشکلات ارتباطی و اجتماعی.
• مشکلات مربوط به اعتماد به نفس و عزت نفس پایین.
• مشکلات مربوط به کنترل خشم.

مزایای بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT):

• رویکردی مناسب سن کودک: CBPT با استفاده از زبان طبیعی کودکان، یعنی بازی، به آن‌ها کمک می‌کند تا به شکل موثرتری در فرآیند درمان مشارکت کنند.
• فعال و جذاب: بازی درمانی برای کودکان جذاب و سرگرم‌کننده است و انگیزه آن‌ها را برای شرکت در جلسات درمان افزایش می‌دهد.
• انعطاف‌پذیر: CBPT می‌تواند با نیازها و ویژگی‌های خاص هر کودک سازگار شود و تکنیک‌های آن به شکل خلاقانه و متنوعی به کار گرفته شوند.
• مبتنی بر شواهد علمی: اثربخشی CBPT برای درمان بسیاری از مشکلات روانشناختی کودکان مورد تحقیق و تایید قرار گرفته است.
• تقویت مهارت‌های زندگی: CBPT به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های ضروری زندگی مانند حل مسئله، مقابله با استرس، تنظیم هیجانات و ارتباط موثر را یاد بگیرند.

نتیجه‌گیری:

بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT) رویکردی قدرتمند و کارآمد برای کمک به کودکان در حل مشکلات روانشناختی و رشد و شکوفایی است. با ترکیب اصول CBT و زبان بازی، CBPT به کودکان ابزارهای لازم برای تغییر الگوهای فکری و رفتاری ناکارآمد و ایجاد زندگی سالم‌تر و شادتر را ارائه می‌دهد.

اگر به دنبال یک رویکرد درمانی موثر و جذاب برای فرزند خود هستید، CBPT می‌تواند گزینه مناسبی باشد. برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت درمان تخصصی، توصیه می‌شود با یک متخصص روانشناسی کودک که در زمینه بازی درمانی شناختی رفتاری آموزش دیده است، مشورت کنید.