بازی درمانی برای کودکان خجالتی: 8 بهترین و روش انجام

خجالت در کودکان یک احساس رایج است و درجات خفیف آن بخشی طبیعی از رشد به حساب می‌آید. با این حال، اگر خجالت به طور مداوم کودک را از شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، برقراری ارتباط با همسالان و ابراز وجود باز دارد، می‌تواند تبدیل به یک مشکل شود.

بازی درمانی، رویکردی بسیار موثر برای کمک به کودکان خجالتی است، زیرا از طریق زبان طبیعی کودک، یعنی بازی، بستری امن و غیرمستقیم برای ابراز احساسات، تقویت اعتماد به نفس و توسعه مهارت‌های اجتماعی فراهم می‌کند.

در این مقاله، به 8 روش برتر بازی درمانی برای کودکان خجالتی و نحوه اجرای هر کدام می‌پردازیم:

1-بازی‌های ساخت و ساز (Building & Construction Play):

• روش انجام: فراهم کردن بلوک‌های ساختمانی، لگو، قطعات پلاستیکی، جعبه‌ها، و سایر وسایل ساخت و ساز. اجازه دهید کودک آزادانه و بدون فشار، هر آنچه که دوست دارد بسازد.
• چرا برای کودکان خجالتی مفید است؟
  • ایجاد حس کنترل و موفقیت: ساختن و خلق کردن چیزی ملموس، به کودک احساس کنترل و موفقیت می‌دهد و عزت نفس او را تقویت می‌کند.
  • فعالیت فردی و غیررقابتی: بازی‌های ساخت و ساز اغلب به صورت فردی انجام می‌شوند و نیازی به تعامل مستقیم و فوری با دیگران ندارند. این امر برای کودکان خجالتی که از تعاملات اجتماعی اولیه مضطرب می‌شوند، بسیار مناسب است.
  • ابراز خلاقیت بدون نیاز به کلام: کودک می‌تواند احساسات و ایده‌های خود را به صورت غیرکلامی از طریق ساخت و ساز ابراز کند.
  • تمرکز بر فرآیند، نه نتیجه: در بازی درمانی، تمرکز بر فرآیند بازی و تجربه کودک است، نه لزوماً نتیجه نهایی ساخت و ساز. این امر فشار عملکرد را از کودک برمی‌دارد.
• نحوه تعامل درمانگر:
  • مشاهده و بازتاب: به بازی کودک با دقت نگاه کنید و توصیفات ساده‌ای از آنچه می‌بینید ارائه دهید. مثلاً: “چه برج بلندی ساختی!” یا “به نظر می‌رسه خیلی با دقت داری قطعات رو روی هم می‌چینی.”
  • همدلی و تشویق: به تلاش و خلاقیت کودک توجه نشان دهید و او را تشویق کنید. مثلاً: “خیلی خوب داری پیش میری!” یا “چه ایده‌ی جالبی!”
  • پیوستن تدریجی به بازی (اختیاری): اگر کودک تمایل نشان داد، می‌توانید به آرامی به بازی او بپیوندید و در ساختن به او کمک کنید یا نقش‌های ساده‌ای را در بازی بپذیرید.

2-بازی‌های نقش‌آفرینی با عروسک‌ها و فیگورها (Puppet & Figurines Role-Play):

• روش انجام: فراهم کردن انواع عروسک‌ها (عروسک‌های دستی، انگشتی، پارچه‌ای)، فیگورهای حیوانات، شخصیت‌های کارتونی و ابرقهرمانان، و اسباب بازی‌های کوچک (مانند مبلمان عروسکی، ماشین‌ها، درختان).
• چرا برای کودکان خجالتی مفید است؟
  • فاصله گرفتن از خود و ابراز احساسات ایمن: عروسک‌ها و فیگورها به کودک اجازه می‌دهند تا احساسات و تجربیات خود را از طریق “شخصیت‌های واسطه” ابراز کند و از ابراز مستقیم و آسیب‌پذیر احساسات خود فاصله بگیرد. این روش برای کودکان خجالتی که در بیان مستقیم احساساتشان مشکل دارند، بسیار کارآمد است.
  • تمرین تعاملات اجتماعی در محیط امن: کودک می‌تواند تعاملات اجتماعی مختلف را با استفاده از عروسک‌ها و فیگورها تمرین کند، بدون آنکه مستقیماً در موقعیت واقعی اجتماعی قرار بگیرد.
  • پردازش موقعیت‌های اضطراب‌آور: کودک می‌تواند موقعیت‌های اجتماعی که برایش اضطراب‌آور هستند (مانند ورود به جمع، صحبت کردن در جمع، بازی با دیگران) را با عروسک‌ها بازسازی و پردازش کند و راه‌های مقابله با اضطراب را تمرین کند.
• نحوه تعامل درمانگر:
  • تماشاگر و تسهیل‌گر: در ابتدا، بیشتر تماشاگر بازی کودک باشید و به او فضا بدهید تا داستان‌هایش را تعریف کند.
  • پیوستن به بازی و نقش‌پذیری: به تدریج و با اجازه کودک، می‌توانید به بازی بپیوندید و نقش‌های ساده‌ای را ایفا کنید (مثلاً صدای شخصیت‌های دیگر را درآورید).
  • بازتاب احساسات شخصیت‌ها: به احساساتی که عروسک‌ها و فیگورها ابراز می‌کنند توجه کنید و آن‌ها را برای کودک بازتاب دهید. مثلاً: “عروسک خرگوشه انگار خیلی ناراحته، درسته؟” یا “قهرمان داستان به نظر می‌رسه خیلی شجاعه!”
  • پرسش‌های باز و غیرمستقیم: سوالات باز بپرسید که کودک را به تفکر وادارد و ابراز احساسات را تشویق کند. مثلاً: “به نظرت عروسک‌ها الان چی دارن به هم میگن؟” یا “چه اتفاقی افتاد که عروسک ناراحت شد؟”

3-بازی‌های حسی (Sensory Play):

• روش انجام: فراهم کردن سینی شن، آب، خمیر بازی، ماسه جنبشی، رنگ انگشتی، مواد با بافت‌های مختلف (مانند پارچه‌های نرم، زبر، گرم، سرد)، و مواد طبیعی (مانند برگ، سنگ، چوب).
• چرا برای کودکان خجالتی مفید است؟
  • کاهش تنش و اضطراب جسمی: بازی‌های حسی به کودک کمک می‌کند تا تنش‌های جسمی و هیجانی خود را رها کند و آرامش بیشتری تجربه کند.
  • تمرکز بر حواس و تجربه لحظه حال: درگیر شدن با حواس پنجگانه در بازی‌های حسی، کودک را به لحظه حال می‌آورد و از نگرانی‌های آینده و افکار مزاحم دور می‌کند.
  • ابراز احساسات غیرکلامی: کودک می‌تواند احساسات خود را به صورت غیرکلامی از طریق بازی با مواد حسی ابراز کند (مثلاً فشردن خمیر بازی برای ابراز خشم، بازی آرام با آب برای ابراز آرامش).
  • فعالیت فردی و خودتنظیمی: بازی‌های حسی اغلب به صورت فردی انجام می‌شوند و به کودک فرصت می‌دهند تا به تنهایی و با ریتم خود، به کاوش و تجربه بپردازد.
• نحوه تعامل درمانگر:
  • حضور آرام و پذیرنده: در کنار کودک حضور داشته باشید و فضایی امن و آرام برای بازی او فراهم کنید.
  • توصیفات حسی: توصیفات ساده‌ای از آنچه کودک در حال تجربه آن است ارائه دهید. مثلاً: “شن خیلی نرمه، درسته؟” یا “آب خنکه و لیز.”
  • پیوستن به بازی حسی (اختیاری): اگر کودک دعوت کرد یا تمایل نشان داد، می‌توانید به بازی حسی او بپیوندید و تجربه مشترکی ایجاد کنید.
  • بازتاب احساسات مرتبط با حواس: اگر کودک احساس خاصی را در حین بازی حسی ابراز کرد، آن را بازتاب دهید. مثلاً: “به نظر می‌رسه از بازی با آب خیلی لذت می‌بری!” یا “فکر کنم وقتی خمیر رو فشار میدی حس بهتری پیدا می‌کنی.”

4-بازی‌های حرکتی و بدنی (Movement & Physical Play):

• روش انجام: فراهم کردن توپ، طناب بازی، حلقه، تونل، بالش‌های بزرگ، تشک نرم، و فضای باز برای حرکت و جنب و جوش.
• چرا برای کودکان خجالتی مفید است؟
  • افزایش اعتماد به نفس جسمانی: شرکت در فعالیت‌های حرکتی و بدنی به کودک کمک می‌کند تا از بدن خود آگاه‌تر شود، مهارت‌های حرکتی خود را تقویت کند و حس توانمندی جسمانی را تجربه کند. این امر می‌تواند به افزایش اعتماد به نفس کلی او کمک کند.
  • تخلیه انرژی و کاهش تنش: فعالیت‌های بدنی به کودک کمک می‌کند تا انرژی اضافی و تنش‌های انباشته شده خود را به صورت سالم تخلیه کند.
  • تقویت مهارت‌های اجتماعی از طریق بازی‌های گروهی (تدریجی): می‌توان به تدریج بازی‌های حرکتی گروهی ساده را معرفی کرد (مانند بازی‌های تقلیدی، بازی‌های توپی ساده) تا کودک فرصت تمرین تعاملات اجتماعی را در یک محیط بازی‌محور و غیرمستقیم پیدا کند.
  • ایجاد حس لذت و شادی: حرکت و فعالیت بدنی باعث ترشح اندورفین‌ها در مغز می‌شود که به بهبود خلق و خو و ایجاد حس شادی و لذت کمک می‌کند.
• نحوه تعامل درمانگر:
  • همبازی و همراه: به بازی‌های حرکتی کودک بپیوندید و با او همراهی کنید. این کار باعث ایجاد رابطه صمیمانه‌تر و کاهش احساس تنهایی کودک می‌شود.
  • تشویق و تحسین تلاش: به تلاش کودک برای انجام حرکات و شرکت در بازی‌های بدنی توجه کنید و او را تشویق و تحسین کنید، حتی اگر در ابتدا خیلی ماهرانه عمل نکند.
  • معرفی تدریجی بازی‌های گروهی: با شروع از بازی‌های دو نفره و ساده، به تدریج بازی‌های گروهی با قوانین ساده را معرفی کنید و کودک را به شرکت در آن‌ها تشویق کنید.
  • ایجاد فضایی امن و غیررقابتی: تأکید کنید که هدف از بازی، لذت بردن و تفریح است، نه برنده شدن یا بهترین بودن.

5-بازی‌های رومیزی و کارتی (Board & Card Games):

• روش انجام: فراهم کردن بازی‌های رومیزی ساده و مناسب سن کودک (مانند بازی‌های حافظه، پازل، دومینو، مار و پله، منچ، کارت‌های تصویری، بازی‌های تطبیق).
• چرا برای کودکان خجالتی مفید است؟
  • تمرین تعاملات اجتماعی با ساختار مشخص: بازی‌های رومیزی معمولاً قوانین و ساختار مشخصی دارند که تعاملات اجتماعی را قابل پیش‌بینی‌تر و کمتر اضطراب‌آور می‌کند.
  • نوبت‌گیری و صبر: بازی‌های رومیزی به کودک یاد می‌دهند که نوبت بگیرد، صبر کند و به نوبت دیگران احترام بگذارد.
  • تمرین مهارت‌های شناختی و زبانی: بسیاری از بازی‌های رومیزی مهارت‌های شناختی مانند حافظه، توجه، تمرکز، حل مسئله و مهارت‌های زبانی را تقویت می‌کنند.
  • ایجاد فرصت برای ارتباط کلامی در بستر بازی: در حین بازی‌های رومیزی، کودک فرصت پیدا می‌کند تا به صورت غیرمستقیم با درمانگر و (در صورت بازی گروهی) با دیگران صحبت کند و ارتباط برقرار کند.
• نحوه تعامل درمانگر:
  • همبازی مهربان و صبور: در طول بازی، مهربان و صبور باشید، قوانین را به کودک یاد بدهید و در صورت نیاز کمکش کنید.
  • تشویق تلاش و مشارکت: به تلاش و مشارکت کودک در بازی توجه کنید و او را تشویق کنید، حتی اگر نتواند بازی را ببرد.
  • ایجاد فضایی غیررقابتی و لذت‌بخش: تأکید کنید که هدف اصلی از بازی، لذت بردن از آن است، نه برنده شدن.
  • استفاده از بازی برای آموزش مهارت‌های اجتماعی: از موقعیت‌های بازی برای آموزش مهارت‌های اجتماعی مانند همدلی، همکاری، احترام به قوانین و تحمل باخت استفاده کنید. مثلاً: “وقتی نوبتت میشه، میتونی فکر کنی کدوم کارت رو بازی کنی.” یا “چه خوب که نوبت دوستت رو هم صبر کردی.”

6-هنر درمانی (Art Therapy):

• روش انجام: فراهم کردن مواد هنری متنوع (مانند مداد رنگی، پاستل، آبرنگ، گواش، کاغذ، مقوا، خمیر مجسمه‌سازی، مواد دور ریختنی).
• چرا برای کودکان خجالتی مفید است؟
  • ابراز احساسات غیرکلامی و نمادین: هنر به کودک اجازه می‌دهد تا احساسات، افکار و تجربیات خود را به صورت غیرکلامی و از طریق نقاشی، طراحی، مجسمه‌سازی و سایر فعالیت‌های هنری ابراز کند. این روش برای کودکان خجالتی که در بیان کلامی احساسات مشکل دارند، بسیار کارآمد است.
  • کاهش خودآگاهی منفی و تمرکز بر خلاقیت: فعالیت‌های هنری توجه کودک را از خودآگاهی منفی و نگرانی‌های اجتماعی به سمت فرآیند خلاقیت و لذت بردن از خلق اثر هنری منحرف می‌کند.
  • ایجاد حس آرامش و رهایی: درگیر شدن با فعالیت‌های هنری می‌تواند بسیار آرامش‌بخش و رهاکننده باشد و به کاهش استرس و اضطراب کودک کمک کند.
  • افزایش خودابرازگری و اعتماد به نفس: خلق یک اثر هنری و به اشتراک گذاشتن آن (در صورت تمایل کودک) می‌تواند به افزایش خودابرازگری و اعتماد به نفس کودک کمک کند.
• نحوه تعامل درمانگر:
  • فراهم کننده و تسهیل‌گر: مواد هنری را در دسترس کودک قرار دهید و او را تشویق کنید تا آزادانه و بدون قضاوت به خلق اثر هنری بپردازد.
  • مشاهده و بازتاب فرآیند هنری: به فرآیند خلق اثر هنری کودک توجه کنید و توصیفات ساده‌ای از آنچه می‌بینید ارائه دهید. مثلاً: “چه رنگ‌های قشنگی انتخاب کردی!” یا “به نظر می‌رسه داری خیلی با دقت نقاشی می‌کنی.”
  • پرسش‌های باز در مورد اثر هنری: سوالات باز بپرسید که کودک را به صحبت در مورد اثر هنری‌اش تشویق کند. مثلاً: “میتونی در مورد نقاشیت برام بگی؟” یا “چه چیزی رو توی این نقاشی به تصویر کشیدی؟”
  • تمرکز بر فرآیند خلاقیت، نه نتیجه هنری: تأکید کنید که مهم‌ترین چیز، فرآیند خلق اثر هنری و تجربه کودک است، نه لزوماً کیفیت هنری اثر.

7-بازی‌های نمایشی و تقلیدی (Dramatic & Imitative Play):

• روش انجام: فراهم کردن لباس‌های نقش‌آفرینی، کلاه‌ها، عینک‌ها، وسایل صحنه ساده (مانند پارچه، جعبه، صندلی)، و تشویق کودک به بازی‌های نمایشی و تقلیدی.

• چرا برای کودکان خجالتی مفید است؟
  • تمرین رفتارهای اجتماعی و ابراز وجود در نقش: بازی‌های نمایشی به کودک اجازه می‌دهد تا نقش‌های مختلف اجتماعی را بازی کند، رفتارهای مختلف را تمرین کند و ابراز وجود را در یک محیط امن و غیرواقعی تجربه کند.
  • کاهش خودآگاهی منفی از طریق نقش‌پذیری: وقتی کودک در نقش شخصیت دیگری فرو می‌رود، کمتر به خودآگاهی منفی و ترس از قضاوت دیگران توجه می‌کند و راحت‌تر می‌تواند رفتار کند و ابراز وجود نماید.
  • تمرین حل مسئله و تصمیم‌گیری در موقعیت‌های نمایشی: بازی‌های نمایشی فرصتی برای کودک فراهم می‌کنند تا موقعیت‌های مختلف زندگی را بازسازی کند، مسائل را به صورت نمایشی حل کند و تصمیم‌های مختلفی را امتحان کند.
  • تقویت تخیل و خلاقیت: بازی‌های نمایشی تخیل و خلاقیت کودک را تحریک می‌کند و به او کمک می‌کند تا دنیای ذهنی خود را غنی‌تر کند.
• نحوه تعامل درمانگر:
  • همبازی فعال و حمایت‌گر: به بازی‌های نمایشی کودک بپیوندید و نقش‌های ساده‌ای را ایفا کنید. با حمایت و تشویق، کودک را به ایفای نقش‌های فعال‌تر و ابراز وجود بیشتر تشویق کنید.
  • ایجاد داستان‌های مشترک و موقعیت‌های تعاملی: با همکاری کودک، داستان‌های نمایشی مشترکی را خلق کنید و موقعیت‌های تعاملی متنوعی را در بازی ایجاد کنید تا کودک فرصت تمرین تعاملات اجتماعی را پیدا کند.
  • بازتاب احساسات و افکار شخصیت‌ها: به احساسات و افکار شخصیت‌هایی که کودک نقش آن‌ها را بازی می‌کند توجه کنید و آن‌ها را بازتاب دهید. مثلاً: “شاهزاده خانم به نظر می‌رسه خیلی دلش برای دوستاش تنگ شده.”
  • تشویق ابراز وجود و خلاقیت در نقش: به ابراز وجود و خلاقیت کودک در ایفای نقش‌ها توجه کنید و او را تحسین کنید. مثلاً: “چه خوب نقش دکتری رو بازی کردی!” یا “خیلی خوب صدای شخصیت رو تغییر دادی!”

8-داستان‌گویی و کتاب‌درمانی (Storytelling & Bibliotherapy):

• روش انجام: استفاده از کتاب‌های تصویری، کتاب‌های داستان‌درمانی، و تشویق کودک به خلق داستان‌های شفاهی یا کتبی.
• چرا برای کودکان خجالتی مفید است؟
  • یادگیری غیرمستقیم مهارت‌های اجتماعی و مقابله‌ای: داستان‌ها می‌توانند به صورت غیرمستقیم مهارت‌های اجتماعی، رفتارهای سازگارانه و راه‌های مقابله با مشکلات را به کودک آموزش دهند. کودک می‌تواند با همذات‌پنداری با شخصیت‌های داستان، الگوهای رفتاری جدیدی را یاد بگیرد.
  • پردازش احساسات از طریق داستان‌ها: داستان‌ها می‌توانند به کودک کمک کنند تا احساسات خود را بشناسد، در مورد آن‌ها صحبت کند و راه‌های مدیریت و ابراز سالم احساسات را یاد بگیرد.
  • ایجاد فاصله امن برای ابراز احساسات: در مورد احساسات و تجربیات شخصیت‌های داستان صحبت کردن، برای کودکان خجالتی که در بیان مستقیم احساسات خود مشکل دارند، راحت‌تر است.
  • تقویت تخیل و زبان: داستان‌گویی و کتاب‌خوانی تخیل و زبان کودک را تقویت می‌کند و به او کمک می‌کند تا دایره لغات و مهارت‌های بیانی خود را گسترش دهد.
• نحوه تعامل درمانگر:
  • انتخاب کتاب‌های مناسب: کتاب‌هایی را انتخاب کنید که موضوعات مرتبط با خجالت، تنهایی، دوستی، شجاعت و ابراز وجود داشته باشند و از نظر سنی و سطح درک کودک مناسب باشند.
  • خواندن تعاملی و بحث در مورد داستان: در حین خواندن داستان، با کودک تعامل داشته باشید، سوال بپرسید، در مورد احساسات شخصیت‌ها صحبت کنید و کودک را به بیان نظرات و تجربیات خود تشویق کنید.
  • تشویق کودک به خلق داستان: کودک را تشویق کنید تا داستان‌های خود را خلق کند، چه به صورت شفاهی، چه به صورت کتبی یا تصویری.
  • استفاده از داستان‌ها برای آموزش مهارت‌ها و الگوهای رفتاری جدید: از داستان‌ها به عنوان ابزاری برای آموزش مهارت‌های اجتماعی، راه‌های مقابله با اضطراب و رفتارهای سازگارانه استفاده کنید. مثلاً: “به نظرت شخصیت داستان چه کار خوبی کرد که تونست دوست پیدا کنه؟” یا “اگر تو جای شخصیت داستان بودی، چیکار می‌کردی؟”

نکات کلیدی در بازی درمانی برای کودکان خجالتی:

• صبر و حوصله: روند بازی درمانی برای کودکان خجالتی ممکن است کمی زمان‌بر باشد. صبر و حوصله داشته باشید و به کودک فضا و زمان کافی برای اعتماد کردن و ابراز وجود بدهید.
• پذیرش و همدلی: فضای بازی درمانی باید کاملاً پذیرنده، امن و غیر قضاوتی باشد. کودک باید احساس کند که هر آنچه ابراز کند، مورد پذیرش و همدلی درمانگر قرار می‌گیرد.
• دنبال کردن ریتم کودک: به ریتم و سرعت کودک در پیشرفت درمان احترام بگذارید و او را برای انجام کارهایی که آمادگی ندارد، تحت فشار قرار ندهید.
• تقویت نقاط قوت: به جای تمرکز صرف بر مشکلات و نقاط ضعف کودک، بر نقاط قوت و توانمندی‌های او تأکید کنید و آن‌ها را تقویت کنید.
• ایجاد محیط حمایتی خارج از جلسه درمان: با والدین و مربیان کودک همکاری کنید تا محیطی حمایتی و تشویق‌کننده برای کودک در خانه و مدرسه ایجاد شود.

توصیه نهایی:

بازی درمانی، ابزاری قدرتمند و اثربخش برای کمک به کودکان خجالتی است. با استفاده از روش‌های ذکر شده و ایجاد یک رابطه درمانی گرم و صمیمی، می‌توانید به کودک خجالتی خود کمک کنید تا اعتماد به نفسش را افزایش دهد، مهارت‌های اجتماعی‌اش را تقویت کند و از خجالت رهایی یابد و دنیای پیرامون خود را با شور و اشتیاق بیشتری تجربه کند. در صورت نیاز به راهنمایی تخصصی و درمان، حتماً به یک متخصص بازی درمانی کودک مراجعه کنید.